Het gezond verstand is de best verdeelde zaak op aarde. Ik hoor niemand klagen dat hij er te weinig van heeft.
Met deze vaststelling van de filosoof Descartes begon in de 17e eeuw de Verlichting. Bij Descartes ging het om één ding: als ik al mijn zekerheden op het spel zet en kritisch bevraag, wat houd ik dan over? Hij zag dit niet als een vraag voor geleerden en intellectuelen alleen. Hij vond dat ieder die gezond verstand heeft zich die vraag moet stellen.
Die vraag moet je niet maar één keer stellen en dan klaar. Het stellen van die vraag moet een gewoonte worden. Je moet jezelf ermee blijven “pesten”. Die gewoonte heet een kritische houding.
Kinderen geven overvloedig blijk van hun talent voor het verwerven van deze gewoonte. Zij bestoken ons met vragen: hoe dan? Waarom? Kinderen zijn op meer manieren nieuwsgierig: zij zoeken, experimenteren, fantaseren.
Dit oorspronkelijk denken van kinderen wordt door volwassenen teveel ontmoedigd. Vragen krijgen te vaak een pasklaar antwoord om van het gezeur af te zijn. Op school ligt nog altijd het zwaartepunt op het laden van lesstof. En kennis is en blijft natuurlijk nodig. Maar wat altijd het meest heeft opgeleverd is het vermogen tot oorspronkelijk denken.
In de cursus Filosoferen met Kinderen en Jongeren ligt het zwaartepunt aan de andere kant. We gaan geen lesstof laden. We leren niet dat Descartes wilde dat men kritisch denkt. Het oorspronkelijk denken gaan we gewoon zelf doen, zelf oefenen. Speels, met humor, maar serieus. Zoals wanneer je bij een voetbalclub gaat. Daar leer je niet wie Abe Lenstra was. Je gaat het veld op en… schoppen.
In het oorspronkelijk denken kun je drie kenmerken onderscheiden: het is creatief, probleemoplossend en kritisch. Hierbij staat kritisch bovenaan en is altijd actief. Als je oplossingen voor problemen bedenkt vraag je vervolgens kritisch of ze wel echt iets oplossen, en of ze geen nieuwe problemen opleveren. Als je creatief iets nieuws bedenkt vraag je kritisch of dit niet alleen maar wilde fantasie is. Ver van de realiteit.
De samenleving heeft oorspronkelijke denkers hard nodig, en gaat ze nog meer nodig krijgen. We kennen de roep om innovatie in het bedrijfsleven. Hoe kun je innovatief zijn zonder creatief te zijn? Er gaan nieuwe problemen op ons afkomen. Hoe kun je ze anders te lijf dan met probleemoplossend denken? En er gaan fouten gemaakt worden. Hoe kun je jezelf op fouten betrappen als je niet kritisch bent?
Maar belangrijk in de eerste plaats is wat filosoferen kan betekenen voor degene die het beoefent. Voor jou. Hoe ga je in je vel zitten, in het leven staan? Kinderen en jongeren worden overspoeld door een stortvloed van indrukken, aantrekkelijkheden, behoeften, verleidingen. Om er maar een te noemen: de gevoelde behoefte “erbij” te horen. Die heeft risico’s. Enige oefening in onafhankelijk denken kan soms net voldoende zijn om je weerbaar te maken tegen groepsdruk. Jij neemt niet dat eerste trekje van een sigaret als de anderen het wel doen. Niet dat eerste rottige pilletje in de disco. Jij jat niet je eerste pakje kauwgum. Jij denkt eerst even. En dat kan voor de rest van je leven het verschil maken.
Het oefenen van oorspronkelijk denken is geen loos tijdverdrijf. Het is essentieel. De cursus Filosoferen met Kinderen en Jongeren is daarom zeer aan te bevelen. Niet alleen voor nerds. Het is voor iedereen die we niet hebben horen klagen over gebrek aan gezond verstand.